Chặng đường dài của việc bảo hộ chỉ dẫn địa lý tại Nhật Bản cho vải thiều Lục Ngạn cho thấy, để nâng cao giá trị các loại cây trái đã được định danh của Việt Nam, không chỉ cần sự vào cuộc của cả địa phương mà còn không thể bỏ qua việc đầu tư nghiên cứu chuyên sâu về sản phẩm.

Không dễ dàng dù “cả hệ thống chính trị vào cuộc”

Đến Bắc Giang vào bất cứ thời điểm nào trong năm, người ta cũng có thể thấy quả vải thiều Lục Ngạn là tâm điểm xoay vần của nhiều câu chuyện, từ việc mùa đông vừa rồi lạnh ít, mưa có thể ảnh hưởng đến năng suất đậu quả đến chuyện đường xá thế này thì các xe container vận chuyển có thuận lợi không. Năm trước, khi chúng tôi đến làm việc tại huyện Lục Ngạn, anh Tăng Văn Huy, trưởng phòng nông nghiệp huyện Lục Ngạn, vừa kể về các diện tích trồng vải đạt tiêu chuẩn Global GAP vừa trả lời gấp một cú điện thoại của một doanh nghiệp hỏi thông tin về buổi hướng dẫn những yêu cầu về mã vạch của Trung Quốc. Anh kể, vải là mặt hàng chủ lực không chỉ của huyện mà còn của cả tỉnh nên được các lãnh đạo tỉnh quan tâm, hay nói cách khác là “cả hệ thống chính trị vào cuộc”.

Niềm vui của mùa vải mới.

Có lẽ cũng vì nguyên nhân này mà vải thiều Lục Ngạn có một vị trí khác biệt: trở thành một trong ba sản phẩm (bên cạnh thanh long Bình Thuận, cà phê Buôn Ma Thuột) trong số hơn 70 chỉ dẫn địa lý của Việt Nam được lựa chọn để đăng ký bảo hộ tại Nhật Bản trong khuôn khổ thỏa thuận hợp tác giữa Cục Sở hữu trí tuệ (Bộ KH&CN Việt Nam) và Cục Công nghiệp thực phẩm (Bộ Nông, Lâm & Ngư nghiệp Nhật Bản) từ năm 2017. “Chúng tôi đã xây dựng một bộ tiêu chí cụ thể xoay quanh các yếu tố: sản phẩm phải đặc biệt; có sản lượng lớn, có tiềm năng xuất khẩu; có trình độ sản xuất ở mức cao, quy trình sản xuất tương đối chuẩn; có hiệp hội ở địa phương... để chọn ra 3 sản phẩm này. Trong đó, chúng tôi đánh giá cao vải thiều Lục Ngạn về tính tiêu biểu, điển hình cho sản phẩm Việt Nam để bước chân sang Nhật Bản”, ông Lưu Đức Thanh, Giám đốc Trung tâm Thẩm định Chỉ dẫn địa lý và Nhãn hiệu quốc tế (Cục Sở hữu trí tuệ) cho biết. Ngoài ra, một yếu tố quan trọng chính là sự ủng hộ của chính quyền địa phương, nơi mà các cán bộ địa phương từ UBND tỉnh đến các sở, huyện lúc nào cũng “sôi sục” thì mới có thể gõ cửa bảo hộ ở thị trường yêu cầu cao về hồ sơ đăng ký.

Chuẩn bị cho việc đăng ký các chỉ dẫn địa lý của Việt Nam tại Nhật Bản, Cục Sở hữu trí tuệ đã tiến hành nhiều trao đổi, thảo luận với Cục Công nghiệp thực phẩm Nhật Bản về sự khác biệt pháp luật về chỉ dẫn địa lý giữa hai nước, về trình tự, thủ tục đăng ký, khảo sát thực địa của hai bên, về quản lý chỉ dẫn địa lý và về sự hợp tác đăng ký lẫn nhau cho các chỉ dẫn địa lý của mỗi bên.

Theo tư vấn của Cục Sở hữu trí tuệ, Sở KH & CN Bắc Giang và chính quyền Lục Ngạn và Hội Sản xuất và tiêu thụ vải thiều Lục Ngạn đã khẩn trương hoàn thành hồ sơ đăng ký. Các cơ quan này nhận thấy đây là cơ hội vàng để mở rộng thị trường cho nông sản, tránh rủi ro vì phải phụ thuộc vào một thị trường duy nhất. “Sản lượng xuất khẩu sang Nhật Bản có thể không nhiều, nhưng sẽ giúp nâng cao danh tiếng của vải thiều Lục Ngạn vì đây là thị trường khó tính bậc nhất”, ông Ngô Chí Vinh, Phó Giám đốc Sở KH&CN tỉnh Bắc Giang cho biết. Tinh thần làm việc này không phải chỉ mới bắt đầu khi quyết tâm bảo hộ chỉ dẫn địa lý vải thiều tại Nhật Bản trong vài năm gần đây, mà từ những năm 2008 cho đến nay, kể từ khi sản phẩm vải thiều của Lục Ngạn được bảo hộ chỉ dẫn địa lý ở Việt Nam và nâng cao được giá trên thị trường đến gấp rưỡi, gấp hai, các thế hệ cán bộ Sở KH&CN lúc nào cũng chạy như con thoi để xây dựng chỉ dẫn địa lý và hơn khoảng 60 nhãn hiệu chứng nhận, nhãn hiệu tập thể cho các nông sản khác của địa phương. 

Tuy có sự sẵn sàng vào cuộc của cả hệ thống chính trị như vậy nhưng mọi chuyện lại không “xuôi chèo mát mái” như mong đợi. Nộp hồ sơ sớm nhất trong số ba sản phẩm song đến tháng 5, đầu vụ vải của năm 2020, những trái vải trĩu cành của Lục Ngạn chưa được bảo hộ chỉ dẫn địa lý tại Nhật.

Vì sao vậy? Trên thực tế, “các yêu cầu của phía họ khá cụ thể và rõ ràng”, theo bà Nguyễn Thị Thu Hương ở Công ty Nghiên cứu & Tư vấn chuyển giao công nghệ và đầu tư (Concetti) - đơn vị tham gia tư vấn cho Sở KH&CN tỉnh Bắc Giang và Hội Sản xuất và tiêu thụ vải thiều Lục Ngạn về đăng ký bảo hộ chỉ dẫn địa lý vải thiều Lục Ngạn ở Nhật Bản nhưng đều là những đòi hỏi phải truy nguyên đến tận gốc các vấn đề. Yêu cầu quan trọng nhất cần chú ý khi đăng ký bảo hộ chỉ dẫn địa lý tại Nhật Bản là phải chứng minh sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý có tính chất đặc thù (đặc tính), và đặc tính này có được có được nhờ yếu tố tự nhiên (khí hậu, địa chất,...) và/hoặc yếu tố con người (kỹ năng, quy trình sản xuất truyền thống,...). Đặc tính của sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý phải được xác định bằng các chỉ tiêu định lượng, do các chuyên gia trong lĩnh vực liên quan kiểm chứng và đặc biệt hơn đặc tính này phải đảm bảo được tính liên tục và ổn định.

Những yêu cầu này cũng tương tự với điều kiện bảo hộ chỉ dẫn địa lý tại Việt Nam. Chẳng hạn vải thiều Lục Ngạn có đặc tính quả to, vị ngọt đậm nhờ vị trí vùng trồng vải nằm ở “phần lõm” của cánh cung Đông Triều, ít chịu ảnh hưởng của mưa bão lớn, biên độ nhiệt giữa ngày và đêm chênh lệch cao, người dân sử dụng kỹ thuật canh tác truyền thống khoanh (siết) cành (cắt một khoanh vòng qua thân hoặc nhánh chính của cây) để kích thích ra hoa,... Vị ngọt đậm thể hiện qua giá trị Brix trung bình của vải thiều Lục Ngạn cao hơn khoảng 2-3% so với vải thiều ở các vùng canh tác khác ở Việt Nam, và hàm lượng đường tổng trung bình cao hơn khoảng 2-5%. Tuy nhiên, đặc tính này chưa được kiểm chứng theo thời gian nên chưa chứng minh được tính liên tục và ổn định (theo pháp luật Nhật Bản, hàng năm, chủ thể đăng ký chỉ dẫn địa lý phải có báo cáo về việc đặc tính của sản phẩm do điều kiện địa lý mang lại vẫn được đảm bảo).

Các minh chứng do Việt Nam cung cấp chưa phù hợp với yêu cầu của phía Nhật Bản do hồ sơ đăng ký chỉ dẫn địa lý tại Việt Nam được lập từ năm 2008 và từ đó chưa có các nghiên cứu tiếp theo để đánh giá tính ổn định của các đặc tính của quả vải. Ngoài ra, cũng cần có các giải thích cặn kẽ một cách khoa học về các đặc tính này, ví dụ hàm lượng đường cao (độ brix) không đồng nghĩa với độ ngọt cao. Phần lớn mọi người nghĩ rằng trái cây có nhiều đường hơn sẽ ngọt hơn nhưng thực tế thì không hẳn như vậy: dưa hấu ngọt hơn thanh long nhưng hàm lượng đường trong 280g dưa hấu tương đương với hàm lượng đường trong 115g thanh long.Theo PGS.TS. Nguyễn Văn Lợi, Trưởng phòng Công nghệ sinh học và Chế biến thực phẩm, Viện Công nghệ HAUI (ĐH Công nghiệp Hà Nội), để giải thích chính xác vấn đề này, chúng ta cần hiểu rõ về cơ chế tạo vị ngọt cũng như các thành phần có trong các loại hoa quả. Đường tạo ra vị ngọt, nhưng có rất nhiều loại đường với độ ngọt khác nhau. Nếu quy ước độ ngọt của đường saccaroza là 100, thì độ ngọt của các loại đường sẽ như sau: Fructoza (đường hay có trong quả chín) - 173; Glucoza - 74; Mantoza - 32,5; Galactoza (đường trong sữa) - 32,1; Lactoza (đường sữa) - 16. Để chứng minh vải thiều Lục Ngạn có vị ngọt đặc trưng so với vùng khác, chúng ta cần phân tích cụ thể độ ngọt của quả vải có hàm lượng đường ra sao, lấy mẫu ở đâu, có so sánh với các vùng khác chứ không chỉ đưa ra độ brix chung và điều gì mang lại độ ngọt như vậy..

Điều này dẫn đến hệ quả là phía Nhật Bản vẫn chưa chấp nhận bảo hộ chỉ dẫn địa lý vải thiều Lục Ngạn. “Sản phẩm được bảo hộ chỉ dẫn địa lý tại Nhật Bản sẽ được người tiêu dùng ở đó tin tưởng tuyệt đối và có giá bán cao hơn nhiều so với sản phẩm không được bảo hộ tại Nhật Bản”, đại diện Concetti giải thích. Nhưng nếu ngay trong chính vụ của mùa vải năm 2020, khi những quả vải mọng đạt chuẩn nhất mà không đưa ra được cơ sở khoa học chứng minh được tất cả những yêu cầu đó của Nhật Bản thì lại lỡ nhịp và phải chờ thêm tới tận ... vụ mùa 2021.

Thông tin công bố về vải thiều Lục Ngạn, Bắc Giang của Việt Nam được cấp Giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý số 107 tại Nhật Bản. 

Khoa học và Công nghệ vào cuộc

Để kịp đưa vải thiều sang Nhật Bản, Cục Sở hữu trí tuệ đã phối hợp với  Sở KH&CN tỉnh Bắc Giang và Công ty Concetti tìm kiếm các phòng thí nghiệm đủ khả năng phân tích các chỉ tiêu và đánh giá các chỉ tiêu này theo yêu cầu của phía Nhật Bản để chỉ dẫn địa lý vải thiều Lục Ngạn có thể được bảo hộ tại Nhật Bản trong vụ vải 2021. Theo một hướng nghiên cứu khác, Cục Sở hữu trí tuệ, Sở KH&CN tỉnh Bắc Giang và Công ty Concetti đã tiến hành tìm kiếm kết quả nghiên cứu sẵn có về vấn đề này nhưng ...dù gõ cửa “truy quét” tất cả các cơ sở dữ liệu khoa học của các trường đại học, các cơ sở nghiên cứu về nông nghiệp… và các chuyên gia nông nghiệp để tìm các nghiên cứu chuyên sâu về quả vải thiều Lục Ngạn nhưng hầu như không có kết quả nghiên cứu nào. Chỉ có một cuốn sách, được nhà xuất bản Thời đại xuất bản đã lâu nhưng khi phía Nhật Bản hỏi tới lý lịch khoa học của tác giả thì nhóm dự án không thể truy tiếp được nữa, vì tìm đến nơi thì nhà xuất bản Thời đại đã... đóng cửa, hai tác giả viết sách lại không  xuất hiện ở bất cứ diễn đàn khoa học nào. Nhìn chung thì “phần lớn các nghiên cứu về cây vải ở Việt Nam tập trung vào kỹ thuật canh tác, giống, phương pháp bảo quản,... chứ ít người nghiên cứu sâu về quả vải”, PGS.TS. Nguyễn Văn Lợi nhận xét về sự thiếu hụt những nghiên cứu chuyên sâu về cây vải tại các cơ sở nghiên cứu.

Trước hiện trạng này, Cục Sở hữu trí tuệ đã đề nghị Sở KH&CN tỉnh Bắc Giang báo cáo UBND tỉnh Bắc Giang đề xuất thực hiện một nghiên cứu chuyên sâu về  đặc tính của quả vải thiều Lục Ngạn và yếu tố địa lý ảnh hưởng đến đặc tính này do một viện nghiên cứu đáp ứng các tiêu chuẩn khoa học của phía Nhật Bản thực hiện. “Ngay tại phiên giao ban của UBND tỉnh, các đồng chí Chủ tịch, phó chủ tịch UBND tỉnh đồng ý ngay với đề xuất”, ông Ngô Chí Vinh nhớ lại một năm trước. Viện Nghiên cứu Rau quả được Cục Sở hữu trí tuệ và Sở KH&CN tỉnh Bắc Giang lựa chọn để tiến hành nghiên cứu này. Cục Sở hữu trí tuệ đã xây dựng Đề cương nghiên cứu trên cơ sở yêu cầu của pháp luật Nhật Bản bao gồm việc đánh giá cảm quan và phân tích các chỉ tiêu lý - hóa của quả vải thiều (thành lập Hội đồng đánh giá cảm quan, lấy mẫu quả tươi tại 20 xã, thị trấn của huyện Lục Ngạn, năm xã đại diện cho vùng vải thiều Lục Nam, Bắc giang và năm xã vùng vải thiều Thanh Hà, Hải Dương để phân tích, so sánh theo các chỉ tiêu: khối lượng quả, kích thước quả, độ Brix, đường tổng số, axit tổng số). Ngoài ra, để phục vụ cho việc xây dựng Báo cáo nghiên cứu, Cục Sở hữu trí tuệ, Sở KH&CN tỉnh Bắc Giang và Công ty Concetti đã tiến hành thu thập các nghiên cứu có sẵn về thổ nhưỡng, nông hóa, địa hình, khí hậu….và kỹ thuật canh tác vải của vùng Lục Ngạn (điều kiện địa lý) cung cấp cho Viện Nghiên cứu Rau quả và cùng với các cán bộ của Viện, nghiên cứu và xác định lại điều kiện địa lý tạo ra đặc tính của vải thiều Lục Ngạn. Từ quyết định của UBND tỉnh tới khâu lấy mẫu, phân tích, đánh giá phải chạy đua từng ngày để kịp mùa vải, đến ngay cuối tháng sáu đã phải gửi một bản báo cáo đầy đủ đi Nhật Bản.

Cuối cùng, phía Nhật Bản mới thành lập hội đồng chỉ dẫn địa lý cấp quốc gia, bao gồm các nhà xã hội học, khoa học tự nhiên, thị trường, chuyên môn về nông nghiệp... đánh giá đạt hồ sơ đăng ký chỉ dẫn địa lý vải thiều Lục Ngạn của Việt Nam đáp ứng các yêu cầu của pháp luật. Và đến 12/3/2021 vừa qua, Cục Công nghiệp thực phẩm (FIAB), Bộ Nông, Lâm và Ngư nghiệp Nhật Bản đã có thông báo về vải thiều Lục Ngạn, Bắc Giang của Việt Nam được bảo hộ chỉ dẫn địa lý tại Nhật. Trên Cổng thông tin của FIAB ghi rõ: trọng lượng của vải Lục Ngạn nặng hơn ít nhất 10%, chiều cao trung bình từ dưới lên trên của quả dài hơn ít nhất khoảng 11%, giá trị Brix trung bình của vải thiều Lục Ngạn cao hơn khoảng 2-3% so với vải thiều ở các vùng canh tác khác ở Việt Nam, và hàm lượng đường tổng trung bình cao hơn khoảng 2-5%.

Nguồn: Cục Sở hữu trí tuệ (IP VIETNAM)